Glossarium - Ikona

Glossarium

Asist – to złote linie na szatach osób ikony jako elementy dekoracyjne wyrażające przynależność do świata wiecznego, olśnionego chwałą zmartwychwstania. Te cieńkie białe kreseczki, tzw. Bliki albo światła sprawiają, że ikona "błyszczy". Technika złocenia nazywane „złocenie na Assist” jest używana do pokrycia poszczególnych fragmentów ikon, takich jak szczegóły obrazu tła lub szat świętych postaci.

Akatyst jest hymnem liturgicznym. Nazwa pochodzi z greckiego ακάθιστόσ = ά-nie, καθιδευ-siedzieć. Akatysty są zawsze śpiewane na stojąco, składają się z mniejszych form poezji liturgicznej - ikosów i kondakionów (zazwyczaj 13 kondakionów i 12 ikosów). W tradycji bizantyjskiej Akatyst jest to całe, nabożeństwo złożone z pieśni pochwalnych ku czci Jezusa Chrystusa, Bogurodzicy lub świętych. Najbardziej znanym literaturze chrześcijańskiej i uznanym za najstarszy hymn ku czci Matki Bożej. Najczęściej bywa przypisywany świętemu Romanowi Pieśniarzowi (Roman Melodos).

Chiton (szata spodnia) powinien być koloru czerwono-sienowego, symbolizując człowieczeństwo Chrystusa oraz Jego królewską godność Syna Bożego.

Hodegetria – (wskazująca drogę) nazwa pochodzi od sanktuarium maryjnego w Konstantynopolu zwanego jako klasztor „przewodników” (gr. Hodegoi). W tym klasztorze znajdowało się cudowne źródło, które za wstawiennictwem Maryi przywracało wzrok ślepym. Mnisi, prowadzący do źródła ślepych pielgrzymów byli przewodnikami. W tym klasztorze znajdowała się ikona Matki Bożej napisana, według tradycji, przez Ewangelistę Łukasza. Od nazwy klasztoru – hodegoi – przeszła na ikonę Łukasza nazwa Hodegetria (przewodniczka).

Hymation (szatę wierzchnią) przedstawia się w kolorze niebieskim - symbolizującym bóstwo Chrystusa - lub zielonym - symbolizującym nowe życie. Razem kolory te wyrażają tajemnicę wcielenia Syna Bożego i zjednoczenia w jednej osobie dwóch natur - Boskiej i ludzkiej.

Ikonodulia (gr. douleía - służba niewolnicza, niewola) – oddawanie czci ikonom, obrazom, wizerunkom bóstwa i symbolom rzeczy świętych.

Ikonoklazm (inaczej: obrazoburstwo) to ruch religijny zwalczający kult obrazów sakralnych. Najsilniej rozwinął się on w Bizancjum w VIII i IX. Za inicjatora ikonoklazmu uważany jest biskup Konstantyn z Nakolei.

Ikonostas (gr. eikón oznaczające obraz oraz stásis, czyli pozycja, umiejscowienie) – ozdobna, pokryta ikonami ściana we wnętrzu cerkwi, która znajduje się między miejscem ołtarzowym (swiatłyszcze, sanktuarium, prezbiterium) a nawą (naos), przeznaczoną dla wiernych. Według nauki cerkwi prawosławnej sanktuarium jest symbolem nieba, miejsca szczególnego przebywania Boga. Tam kapłan sprawuje Boską Liturgię, tam znajduje się tabernakulum (darochranitielnica). Ikonostas wprowadza wiernych w mistykę wydarzeń dziejących się w miejscu ołtarzowym. Wierni mogą spoglądać na wizerunki świętych i proroków w celu lepszego zrozumienia Liturgii, zgodnie z poglądem, że człowiek nie jest w stanie pojąć rozumem dziejących się tam wydarzeń. Ikonostas obrazuje Niebo, którego namiastką staje się Sanktuarium.

Kowczeg (pole ikony) – w ikonopisarstwie płytkie (do 5 mm) wgłębienie w środkowej części przedniej strony deski. W języku cerkiewnosłowiańskim słowo kowczeg oznacza arkę i nawiązuje do Arki Przymierza. Wskazywać to ma na sakralny charakter samego obrazu jako pewnego rodzaju relikwii. W kowczegu umieszczano zasadniczy obraz, a na skraju deski, zwanym polem ikony – małe sceny i postaci świętych (klejma) lub napisy. Często też pole pozostaje puste, lub część obrazu wchodzi na nie z kowczegu (np. aureola). Niewielką krzywiznę pomiędzy polem ikony a kowczegiem, nazywa się łuzgą.

Krzyż prawosławny – w prawosławiu najbardziej rozpowszechniony jest krzyż o ośmiu końcach. Na osi wertykalnej znajdują się trzy belki poprzeczne: górna belka sygnalizująca zapis winy (titulus), środkowa – dla rąk ukrzyżowanego Chrystusa i dolna skośna belka – pod nogi Chrystusa (łac. suppedaneum).  Kiedy podnóżek pod stopy jest prosty to mamy do czynienia z „typem grecko-katolickim” krzyża, kiedy zaś jest pochyły to jest „typem prawosławnym” krzyża. W tradycji wschodniej wierny żegna się z prawej strony w lewą, co ma przypominać prawdę, że Chrystus przyszedł najpierw do narodu wybranego (prawa strona), a po odrzuceniu przez nich do pogan (lewa strona). Złączone trzy palce symbolizują Trójcę Świętą, a pozostałe dwa złożone we wnętrzu dłoni - dwie natury Chrystusa (boską i ludzką).

Levaks czyli „bielidło”, biała masa – zrobiona z mieszanki kredy i kleju, służy do przygotowania podłoża deski ikony. Winno być nanoszone warstwami „na krzyż”, to znaczy pionowo i poziomowo.

Ligatura - to litery, napisy na ikonach, jest to typ pisma ozdobnego, w którym litery łączą się ze sobą tworząc nieprzerwalny „ornament”. Używa się liter – skrótów języka greckiego lub cerkiewnosłowiańskiego.

Maforion – wierzchnia szata, długi kobiecy szal, sięgający od głowy do stóp. Na ikonach Bogurodzica jest przedstawiana w maforionie purpurowego lub niebieskiego koloru. Czasem jest on obrzeżony złotą krajką i ozdobiony trzema gwiazdami (dwie na ramionach i jedna nad czołem Maryi).

Mandylion – (chusta, ręcznik) „Nieludzką Ręką Uczynione” - tradycja utożsamia ikonę przedstawiającą Święte Oblicze Chrystusa z dwoma apokryficznymi wydarzeniami. W kościele zachodnim będzie to wydarzenie spotkania Jezusa i św. Weroniki, która w czasie drogi krzyżowej otarła twarz Jezusowi a ten w podzięce sprawił, iż odbiło się na chuście Jego Oblicze. Wschodni kościół utożsamia św. Oblicze z wydarzeniem, w którym to sam Jezus odbił swoje Oblicze na tkaninie i odesłał do chorego na trąd króla Abgara z Edessy. W Edessie płótno zamurowano w ścianie na wiele lat. Zostało odnalezione w 545 roku i przewiezione do Konstantynopola. Legenda głosi, że przed płótnem z Wizerunkiem Chrystusa paliła się lampa (kaganek), który przez cały czas aż do dnia odkrycia nie zgasł. Cudowność Mandylionu miała potwierdzić jego pierwsza kopia, która jest cudowanie odbitym negatywem na płycie użytej do zamurowania płótna. Stąd w Ikonografii pojawiają się dwa sposoby przedstawiania świętego Oblicza. Jeden z płótnem a drugi przedstawiający tylko twarz Chrystusa. Mandylion nazywany jest obrazem „acheiropoite” – czyli obraz nie ludzką ręką uczyniony.  Ikona przedstawia Oblicze Chrystusa na tle zdobionego płótna. Oblicze otacza nimb (aureola) zwany krzyżowym. Ten rodzaj nimbu jest zarezerwowany w ikonografii tylko dla Chrystusa. Litery wpisane w krzyż to skrót Imienia Bożego z Księgi Wyjścia „Jestem który Jestem”. Dziewięć kresek wyznaczających krzyż ma znaczenie Dziewięciu Chórów Anielskich.

Perspektywa odwrócona to sposób oddania trójwymiarowych przedmiotów na płaszczyźnie. Jest to punkt zbiegu linii perspektywy, który nie znajduje się na ikonie lecz przed nią, czyli w miejscu w którym znajduje się osoba modląca się. Poza tym przedstawiona na ikonie "rzeczywistość" ukazana jest jednocześnie z kilku punktów widzenia. Przedstawione postacie, niezależnie od ich rzeczywistego ustawienia w przestrzeni, zwrócone są ku osobie modlącej się przed ikoną. Budowle ukazane są natomiast jednocześnie od wewnątrz i z zewnątrz. Tego rodzaju perspektywa sprawia, że przedstawiony na ikonie świat Boski otacza kontemplującą osobę i to nie osoba parzy na ten świat, lecz Boski świat patrzy na nią. Przedstawione obiekty rozszerzają się w miarę ich oddalenia od obserwatora. Odwrócona perspektywa (rozbieżna), sprawia, że odbiorca ikony staje w "centrum wydarzeń", a sama ikona staje się pewnego rodzaju "oknem ku wieczności".

Podlinnik (gr. Hermeneia) – to podręcznik malarstwa z szablonami i wzornikami, w którym znajduje się zbiór zaakceptowanych przez Kościół Wschodni schematów kompozycyjnych i ikonograficznych oraz przepisy technologiczne. Kanon w ikonografii to zbiór zasad, reguł, wskazówek dotyczących pisania ikon. Na początku przekazywany był ustnie, a ikonografami byli zakonnicy. Jest to schematyczny opis ikon, omawia między innymi symbolikę koloru, gestu, głębi płaskości, odwróconej perspektywy. W osiemnastym wieku powstał najsłynniejszy bizantyjski podręcznik dla malarzy ikon, ale źródeł kanonu szukać należy dużo wcześniej- jego twórcami są Ojcowie Kościoła. Ten podręcznik to Hermeneia ze Świętej Góry Atos w Grecji utworzona z tekstów mnicha i ikonografa Dionizego z Furny w oparciu o szesnastowieczne manuskrypty.

Praobraz – Pierwowzorem każdej ikony jest Słowo wcielone - Jezus Chrystus, Syn Boży, który jest obrazem (ikoną) niewidzialnego i nieopisywalnego Boga. Nauka Soboru Nicejskiego II (787) o obrazach, potwierdzona definitywnie na Soborze Konstantynopolskim w 843 roku aktualna jest zarówno w Kościele wschodnim, jak i zachodnim. Związek pomiędzy ikoną i Pierwowzorem opiera się na zasadzie podobieństwa Pierwowzoru do osoby przedstawionej na ikonie. Ikona sama w sobie, tzn. deska, farby... nie jest przedmiotem kultu. Ikona jest natomiast przedmiotem kultu z uwagi na przedstawioną rzeczywistość będącą odbiciem Praobrazu, dzięki czemu staje się ona miejscem obecności tego Praobrazu. Ikony Chrystusa, Bogurodzicy, świętych są odbiciem swego Pierwowzoru i miejscem obecności przedstawionych postaci, co potwierdza Kościół w akcie poświęcenia. Nadanie nazwy ikonie, wyrażające się w napisaniu na niej imienia świętego, dopełnia cały wizerunek. Podpisanie ikony jest poświęceniem jej Praobrazowi i uświęceniem ikony przez Praobraz. Wówczas ikona staje się wizerunkiem tego, kto został na niej ukazany. Tym samym ikona odwołuje się do Praobrazu i uczestniczy w jego łasce.

Etapy powstawania ikony[1] – każdej czynności towarzyszy modlitwa.

Deska - jest wykonana z dobrze wysuszonego i sezonowanego drzewa zazwyczaj lipowego. Przypomina Drzewo, Krzyża, Drzewo Życia i Poznania, czyli do źródeł wiary chrześcijańskiej.

Płótno - Deskę okleja się płótnem, które przypomina o czynie św. Weroniki i Świętym Obliczu, o Całunie- najbliższym świadku Zmartwychwstania, wreszcie przywołuje Ducha Św., który „jak cień”(płótno), okrył niegdyś Maryję a ta poczęła pozostając Dziewicą.

Grunt klejowo – kredowy (Lewkas) stosowany w malarstwie tablicowym oraz w pozłotnictwie. Na ikonę nakłada się go na gorąco, zazwyczaj w około dwunastu warstwach. Jedna warstwa na jeden dzień. Modlitwa rytuału kieruje wtedy swą uwagę na Apostołów (jeden dla każdej warstwy). Przypomina o ich czynach i prosi o wstawiennictwo.

Szlifowanie gruntu - Kiedy grunt całkowicie wyschnie ikonę szlifuje się bardzo dokładnie, do efektu poleru. Tu modlitwa przywołuje delikatność Marii ale też nie uchylanie się od wymogów ascezy, czyli szlifowania siebie.

Grafija - Na ikonie, zanim pojawi się złoto, tworzy się szkic postaci, są to wyryte główne linie za pomocą rylca, by podczas malowania nie zatracić szkicu. Modlitwa prowadzi wtedy do rozważenia Dekalogu, który został wyryty na kamiennych tablicach.

Złocenie - Złoto w ikonie nie ma znaczenia koloru.  Na ikonę złoto nakłada się z modlitwą, która prowadzi do zawarcia pokoju z wszystkimi swoimi wrogami, przebaczenia i kontemplacji Chwały i Obecności Bożej.

Malowanie - Ikonę maluje się prastarą techniką tempery. Używa się suchych sproszkowanych pigmentów, zazwyczaj pochodzenia ziemnego lub mineralnego. Jako spoiwa używa się mieszanki żółtka jaja kurzego i wina. Przypomina o Zmartwychwstaniu i symbolu nowego życia jakim jest jajko.

Napisy i zabezpieczenie - Napisy na ikonie mają znaczenie imienia opisującego postać lub scenę. Są one swoistym imieniem danej sceny. Często pisane po grecku lub uporządkowanymi skrótami. Następnie nakłada się na ikonę warstwę olify (mieszanki olejów i żywic). Modlitwą prosi się o przeniknięcie przez Ducha Św. warstw naszego życia i zespolenie ich a także by to samo stało się z ikoną.

Poświęcenie - Na koniec pracy ikonę uświęca się modlitwą poświęcenia ikony (obrzędem). Jeśli to możliwe to ikona zostaje uświęcona podczas Ofiary Eucharystycznej, albo przez ryt błogosławieństwa wodą święconą.

---

[1] http://www.elazaricon.pl/index.php/pl/opisy-ikon-teologia-6, 29.11.2018.